Rosa × centifolia
| Rosa × centifolia | |
|---|---|
| |
| Rosa centifolia foliacea | |
Ilmiy tasnifi 
| |
| Kingdom: | Plantae |
| Sinf: | Tracheophytes |
| Sinf: | Angiosperms |
| Sinf: | Eudicots |
| Sinf: | Rosids |
| Tartib: | Rosales |
| Oila: | Rosaceae |
| Turkum: | Rosa |
| Tur: | R. × centifolia
|
| Binomial nomi | |
| Rosa × centifolia | |
Rosa × sentifolia — Rosaceae oilasiga mansub Rosa turkumiga kiruvchi tur bo'lib (lit. yuz bargli atirgul; sinonimlari: R. gallica var. centifolia (L.) Regel), Provans atirgullari, karam atirgullari yoki Rose de Mai kabi nomlari ham mavjud, 17-asrdan 19-asrgacha boʻlgan davrda Gollandiyalik selektsionerlar tomonidan yetishtirilganilgan gibrid atirgul turidir. Ehtimol bundan oldinroq yetishtirilgan degan tahminlar ham mavjud..
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ushbu turning ajdodi mazkur turlarning bitta taksonomga ega ekanligini bildiradi, lekin u murakkab gibrid boʻlishi mumkin; uning aniq irsiy tarixi yaxshi hujjatlashtirilmagan yoki toʻliq oʻrganilmagan[1], lekin hozir bu Teofrast va Pliniy tomonidan qayt etib oʻtilgan „Yuz bargli“ (sentifolia atirgul emasligi koʻrinadi: "taxminan 1580-yildan oldin mazkur tur haqida hech qanday aniq maʼlumotlarni topib boʻlmaydi[2].
Asl oʻsimlikka oid turlar mavjud emas edi, lekin bitta gulli hisoblangan „Sport turi“ 1769-yilda paydo boʻldi, undan centifolia atirgullari deb nomlanuvchi turli xil navlar ishlab chiqilgan, ularning koʻpchiligi keyingi duragaylar natijasida kelib chiqqan[1]. Bu atirgullardan keyingi „Sport tur“lari sifatida boshqa navlar paydo boʻla boshladi. Rosa × centifolia 'Muskosaʼ — gul kurtaklari ustidagi qatronli tuklardan iborat qalin qoplamali yangi turi boʻlib, koʻpchilik (lekin hammasi emas) „mox atirgullari“ navi olinadi. Mitti yoki miniatyura sifatli turlari deyarli kattaroq shakllarda boʻlib, jumladan, „Moss de Meaux“ miniatyurasimon turi mox atirgullari kabi tuzilishga ega.
1783-yilda fransuz rassomi Elizabeth Vigee Le Brun qalamiga mansub boʻlgan, qoʻlida pushti sentifoliya atirgulini ushlab turgan Mari Antuanettaning mashhur portretini chizgan.
Oʻsishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Alohida oʻsimliklar koʻrinishida hayotiy shakli butasimon boʻlgan, boʻyi 1,5-2 m gacha oʻsadi, uzun choʻzilgan qamishsimon va 5-7 bargchali kulrang-yashil pinnat barglari bor. Gullari dumaloq va sharsimon boʻlib, juda koʻp xushboʻy hidli koʻp sonli yupqa gultojlari mavjud; ular odatda pushti, kamroq hollarda oqdan to quyuq qizil-binafsha ranggacha boʻladi.
Oʻstirish va foydalanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rosa × centifolia dunyoning parfyumeriya poytaxti sifatida tanilgan Fransiyaning Grasse shahriga oʻstiriluvchi oʻziga xos oʻsimlik turidir. U oʻzining oʻziga xos xushboʻyligi, tiniq va shirin hidga ega ekanligi sababli keng oʻstiriladi, asal kabi nektaridan sanoatda foydalaniladi. Gullari koʻpincha parfyumeriya sohasida qoʻllaniladigan atirgul yogʻini ishlab chiqarish uchun tijorat maqsadida yigʻiladi.
Centifolia navlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hali ham yetishtiriladigan Rosa × centifolia navlariga asosan quyidagi navlar kiradi:[1].
- 'Bullataʼ, shuningdek, 1801-yildan beri maʼlum boʻlgan „Marul atirgul“ va „À Feuilles de Laitue“ deb ataladi.
- „Kristata“[3], „Chapeau de Napoleon“ deb ham ataladi.
- „Fantin-Latour“[4], pushti pushti, xushboʻy
- 18-asrdan beri maʼlum boʻlgan „Petite de Hollande“, „Pompon des Dames“ deb ham ataladi.
- 1637-yildan beri maʼlum boʻlgan „Rosa pomponia“ deb ham ataladigan „Rose de Meaux“ kabi navi disoblanadi.
- „Noyob Blansh“, „Mutabilis“, „Oq Provans“, „Vièrge de Cléry“ va boshqa nomlar bilan ham ataladi.
- „Qishloq xizmatkori“, 1845 yilda Vibert tomonidan kiritilgan, chiziqli gul
Rosa × centifolianing „Centifola“[5] va „Fantin-Latour“[6] ikkalasi ham Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining Bogʻdagi xizmatlari uchun mukofoti sovrindorlari hisoblanadi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Phillips, R.. The Ultimate Guide to Roses: A Comprehensive Selection. Macmillan, 2004. ISBN 1-4050-4920-0.
- ↑ Alice M. Coats Garden Shrubs and Their Histories, (1964) 1992, p. 175.
- ↑ name="RHSPF1">„Rosa × centifolia 'Cristata'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 18-fevral.
- ↑ name="RHSPF2">„Rosa × centifolia 'Fantin Latour“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 18-fevral.
- ↑ „Rosa × centifolia 'Cristata'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 18-fevral.„Rosa × centifolia 'Cristataʼ“. RHS. Retrieved 18 February 2020.
- ↑ „Rosa × centifolia 'Fantin Latour“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 18-fevral.„Rosa × centifolia 'Fantin Latour“. RHS. Retrieved 18 February 2020.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- New RHS Dictionary of Gardening Huxley: . Macmillan, 1992.
- Plants for a Future: Rosa centifolia
- Centifolia: The Hundred-Petalled Rose[sayt ishlamaydi]
- Grasse: Villages Beyond Provence (Wayback Machine saytida 2009-01-01 sanasida arxivlangan)